Đọc tin tức trên mạng xã hội tiếng Việt dạo gần đây, tự nhiên nhớ nhiều chuyện xưa. Chuyện né!
Trong lịch sử phong kiến Việt Nam, “kỵ húy” là một tập tục quen thuộc: tên của vua, quan lại, người thân của hoàng tộc phải “né,” không được nhắc đến trong bất kỳ văn bản, lời nói, hay tác phẩm văn chương nào. Một chữ trùng, dù chỉ là ngẫu nhiên, cũng đủ khiến dân thường điêu đứng, nhẹ thì đổi tên, nặng thì vạ miệng, tù đày.
Thời phong kiến qua rồi, ít nhất là về mặt hình thức. Nhưng trong thời đại mà báo chí quốc tế vẫn gọi là “quyền lực thứ tư,” người dân từng kỳ vọng báo chí là tiếng nói công chính, là ngọn đèn soi rọi vào bóng tối quyền lực. Thế nhưng, những gì đang xảy ra gần đây ở Việt Nam lại cho thấy: kỵ húy như con quái vật đang hồi sinh, lặng lẽ mà nguy hiểm, và lần này, nó không chỉ đến từ cung vua phủ chúa, mà còn từ những chiếc ghế quyền lực mang danh “phục vụ nhân dân” hay những thương hiệu được nâng đỡ tầm quốc gia được tô vẽ bằng ngân sách và truyền thông định hướng.
Trong sử Việt, kỵ húy là thứ không ai dám đùa. Vua Lê Thánh Tông tên thật là Lê Tư Thành, chữ “Thành” vì thế trở thành điều cấm kỵ. Từ địa danh, tên người cho đến thơ ca, văn chương, nếu dính dáng đến chữ này thì hoặc là tránh, hoặc là… chịu tội. Đến thời Nguyễn, khi vua Gia Long tên thật là Nguyễn Phúc Ánh, chữ “Ánh” vốn rất phổ biến, bỗng trở thành vùng cấm.
Phổ biến nhất, mà dân miền Tây, Nam Việt Nam hay gặp, là trường hợp họ “Hoàng” – họ vua, khiến dân phải đổi sang “Huỳnh,” “Hình,” hay “Hoằng” để né húy. Chỉ vì vua mang họ Hoàng, nên muôn dân phải né. Thậm chí, nếu xuất hiện trong ác mộng, thì cũng phải ú ớ không thành lời.
Ở thế kỷ 21, khi công nghệ và tự do ngôn luận được đề cao bằng cờ, băng rôn khẩu hiệu ở khắp nơi, cứ tưởng rằng kỵ húy đã nằm lại trong viện bảo tàng lịch sử. Nhưng ở Việt Nam, hình như tư duy “không được đụng đến tên của người trên” vẫn tồn tại, chỉ là khoác lớp áo hiện đại hơn.
Liên quan đến ông Nguyễn Sỹ Cương, một cựu quan chức cấp cao, từng giữ chức phó chủ nhiệm Ủy Ban Đối Ngoại của Quốc Hội. Vào Tháng Sáu 2024, ông ta lái xe gây tai nạn nghiêm trọng, đâm chết một nữ sinh. Trong thời đại của mạng xã hội, thông tin ban đầu được lan truyền chóng mặt, nhưng rồi đột nhiên, toàn bộ báo chí chính thống gần như im bặt như có ai bốc đất nhét vào mồm mấy trăm tờ báo. Không một dòng nào dám nêu tên ông Cương, không một bài phân tích, phỏng vấn nào dám đề cập sâu dù trên mạng thấy có đủ nhân chứng và bằng chứng trình bày.
Thời đại của nói giảm, nói tránh hoặc dùng các cụm từ mị ngữ mô tả đang lên ngôi cao chín tầng. Kiểu như bị đánh thì được nói là “tác động vật lý.” Kỵ húy, im lặng và trốn tránh hiện ra mọ nơi, như thể gọi tên thật như phạm phải một loại bùa chú ghê tởm nào đó.
Trong suốt hai tháng qua, trên mạng xã hội gần như ngày nào cũng có những video ngắn dài với những người than thở, những người trách móc, những người tiếc nuối… liên quan đến sản phẩm của VinFast. Cháy, nổ, lật, hư, gây tai nạn… như cơm bữa, khiến ai nấy đang hớn hở đón nhận tin chuyển xăng qua điện đều phải bần thần. Nhưng quái lạ, báo chí trong nước gần như không nhắc đến cái tên “VinFast” trong các bản tin tai nạn. Họ chỉ viết lấp lửng kiểu: “Chiếc ô tô điện bất ngờ bốc cháy,” “một mẫu xe điện thương hiệu Việt gặp sự cố,” tuyệt nhiên không nhắc đến thương hiệu hay dòng xe cụ thể.
Tại sao? Vì đó là một “thương hiệu quốc gia” hay đó là tên của một quan lại cấp cao của triều đình? Hay vì đó là biểu tượng của niềm tự hào dân tộc được hậu thuẫn bằng lợi thế chính sách?… Dù lý do là gì, thì hành vi né, luồn lách chữ nghĩa này, cho thấy một phiên bản hiện đại của kỵ húy thời cổ đại – chỉ khác ở chỗ: ngày xưa dân sợ vua, còn nay như có vẻ báo chí sợ người có tiền, và có thế lực.
Sự khác biệt giữa một xã hội tiến bộ và một xã hội suy đồi, không nằm ở việc ai được nói, mà nằm ở việc ai không bị bịt miệng. Khi truyền thông phải né tránh cái tên của một quan chức gây tai nạn chết người, khi báo chí không dám gọi thẳng tên thương hiệu trong các vụ cháy nổ ảnh hưởng đến tính mạng người dân, thì đó không còn là đưa tin – mà là tự kiểm duyệt, là cúi đầu, là phục tùng.
Đó là chưa nói đôi khi những cái mồm đầy đất của báo chí Việt Nam còn cố tạo ra những kết luận về tai nạn xe điện, mập mờ và ngớ ngẩn bằng những cái cớ rất bẩn; Loại tẩy trắng sự kiện, cố tẩy trắng cho ông chủ nhưng không lau hết được sự nhơ nhuốc của mình.
Khi một nền báo chí không thể nêu tên một quan chức vi phạm pháp luật, khi người dân không thể nhận được thông tin minh bạch về một sản phẩm, mà được nói là đang có nguy cơ gây nguy hiểm, thì khó có thể nói chúng ta đang cùng đứng trên chuyến tàu đi vào kỷ nguyên mới. Xin đừng biến đất nước thương yêu của chúng ta vào thời một chế độ “phong kiến số hóa,” nơi quyền lực không cần ngai vàng, chỉ cần có tiền và thế lực.
Người ta thường nói: “Lịch sử không lặp lại, nhưng nó có vần.” Và cái vần ấy, là cái hèn hiện ra của những người được viết, được nói hôm nay. Hèn để có thêm chút bổng lộc mà đẩy cả dân tộc vào trong mê muội, thì cái hèn đó chính là tội ác.